Od autora: artykuł ukazał się w czasopiśmie: Godziny Naukowe NPU im. M. P. Drahomanova. Seria nr 12. Nauki psychologiczne: Zb. Pracownicy nauki. - K.: NPU im. posła Drahomanova, 2012. – nr 36 (60). – s. 357-362 Problem rozwoju psychosomatycznego w dzieciństwie: podejścia i metody badawcze M. A. Latyshevak.psychol.s., profesor nadzwyczajny Katedry Psychologii i Psychologii Praktycznej Krymskiego Wydziału Humanistycznego Narodowego Uniwersytetu Pedagogicznego. M. P. Dragomanova Streszczenie W artykule omówiono współczesne podejścia do badania problemu ontogenezy psychosomatycznej oraz możliwości jej badań empirycznych. Analiza współczesnych badań pokazuje, że pojęcie „psychosomatyki” prezentowane jest wyłącznie od strony patologii, podczas gdy fenomenologia psychosomatyki odzwierciedla także przejawy normalnego człowieka i nie została dostatecznie zbadana, zwłaszcza we wczesnych stadiach ontogenezy. Teoretyczne i metodologiczne rozumienie cielesności człowieka jako zjawiska kulturowego, zawarte w szeregu analizowanych ujęć, pozwala zidentyfikować i opisać rzeczywiste zjawiska psychosomatyczne, psychologiczne mechanizmy ich powstawania, warianty ich dysontogenezy itp. Słowa kluczowe: psychosomatyka, ontogeneza psychosomatyczna, cielesność jako zjawisko kulturowe, socjalizacja fizyczności, psychodiagnostyka rozwoju zjawisk psychosomatycznych u dzieci. Sformułowanie problemu Powszechnie przyjmuje się stanowisko o jedności tego, co somatyczne i psychiczne, o ich wzajemnym oddziaływaniu na siebie. Od ponad 100 lat w ramach podejścia psychosomatycznego bada się czynnik psychiczny w powstawaniu chorób. Natomiast w ciągu ostatnich czterdziestu lat przeprowadzono znaczną ilość prac badawczych dotyczących wpływu chorób somatycznych na psychikę [13, 16-17]. Z żalem można jednak odnotować stały wzrost zachorowań na zaburzenia psychosomatyczne wśród populacji, a co jeszcze bardziej rozczarowujące – wśród dzieci [4]. Jednocześnie w świadomości ludzi pojęcie „psychosomatyki” zostało tak mocno skojarzone z dziedziną patologii, że prawie niemożliwe jest normalne dostrzeganie objawów psychosomatycznych. W języku psychologii naukowej oznacza to, że w istocie pomimo wyraźnego interdyscyplinarnego charakteru fenomenologii psychosomatyki, w szeregu prac jej (psychosomatyka) dziedzina jest przedstawiana głównie w kategoriach medycznych [14;16;19]. autorzy skupili się na zawężeniu przedmiotu badań w tym obszarze, co doprowadziło do rewizji tradycyjnej treści terminu „psychosomatyka”, pojawiła się tendencja do systematycznego badania rozwoju fizyczności w ontogenezie. W szczególności V.V. Nikolaeva i G.A. Arina zaproponowali nowe rozumienie procesów cielesnych człowieka jako zapośredniczonych znakami, których rozwój jest związany z jego rozwojem fizycznym i psychicznym [14]. W ten sposób możliwe stało się opisanie procesu kształtowania się fizyczności w trakcie normalnego rozwoju człowieka, a w istocie oddzielenie zjawiska psychosomatycznego od objawu psychosomatycznego. Jednakże rozpatrywanie ontogenezy psychosomatycznej z punktu widzenia koncepcji kulturowo-historycznej nie eliminuje problemu identyfikacji zjawisk psychosomatycznych jako normy, a także problemu ich empirycznego badania, lecz wręcz przeciwnie, czyni je kluczowymi. Trudność polega na tym, że większość ludzkich zjawisk psychosomatycznych (na przykład doznania przedsionkowe, proprioceptywne, intraceptywne) już na wczesnych etapach ontogenezy nabiera specjalnych właściwości - „niewidzialności”, „przezroczystości”. Przy wyrażonym znaczeniu w realizacji życia podmiotu informacji pochodzących „z wnętrza ciała”, w stanie praktycznego zdrowia, zjawiska psychosomatyczne z reguły nie są przez podmiot dostrzegane, rozpuszczając się w ogólnym przepływie informacji. Ponadto zarówno dorośli, jak i dzieci mają trudności z opisem zjawisk cielesnych. Problem polega więc na tym, że pomimo wszechobecnościrzeczywistość psychosomatyczną w życiu człowieka, a nie tylko w momencie jej naruszenia, dla większej skuteczności w korekcji zaburzeń psychosomatycznych, fenomenologii normalnej ontogenezy, narzędzi psychodiagnostycznych i psychokorekcyjnych do badania i kształtowania zjawisk psychosomatycznych na etapie dzieciństwa nadal nie są mniej lub bardziej jasno opisane w literaturze psychologicznej. Podejścia do problemu rozwoju psychosomatycznego w psychologii. W literaturze naukowej problem rozwoju psychosomatycznego jest rozpatrywany, ale pośrednio, po pierwsze, w kontekście badania uwarunkowań psychologicznych, które go dotyczą. określić pojawienie się objawów psychosomatycznych (F. Alexander, I. Bernheim, C. Bowlby, A. Dambar, P. Janet, P. Marty, M. Mahler, Z. Freud, M. Feng i in.). Po drugie, w związku z wyjaśnieniem powstawania percepcji, różnych poziomów świadomości i samoświadomości podmiotu, osobowości jako całości (E. Yu. Artemyeva, V. A. Barabanshchikov, M. M. Bachtin, V. N. Bekhterev, M. Boss, L. S. Wygotski, A. V. Zaporozhets, J. Lacan, A. N. Leontiev, T. S. Levi, A. V. Naryshkin, A. Yu. Rozhdestvensky, M. I. Sechenov, S. D. Smirnov, A.P. Stetsenko). Empiryczne badania psychologiczne dotyczące zjawisk cielesnych w dzieciństwie są niezwykle nieliczne. W szczególności są to badania G. A. Ariny, N. A. Kovalenko, M. A. Latysheva, O. G. Motovilin, A. Yu. Rozhdestvensky. Analiza powyższych prac pozwoliła dostrzec główne założenia badania psychosomatycznej linii rozwoju na etapie dzieciństwa. I tak S. Freud argumentował, że przyczyny różnego rodzaju zaburzeń człowieka mają swoje korzenie w dzieciństwie, a problematykę doznań cielesnych ukazano w kontekście traumy kulturowej podmiotu [21]. Jednocześnie terminem „konwersja” autor zarysowuje ideę, że w procesie rozwoju podmiotu zjawiska cielesne przekształcają się w zjawiska kulturowe, nabywając symbolicznego zapośredniczenia i symboliki w badaniach francuskich psychoanalityków psychosomatycznych (P. Marty, M. Fana) podkreśla się rolę kontekstu sytuacji życiowej pacjenta, historii rodziny, podkreśla potrzebę semiotycznej analizy jej historii [20]. zjawisk cielesnych były badania amerykańskich i angielskich psychoanalityków na temat relacji między matką a dzieckiem [1]. Szczególne znaczenie ma fakt, że relacja między matką a dzieckiem jest relacją symbiotyczną, istniejącą na poziomie przedjęzykowym, przedsymbolicznym. Inaczej mówiąc, wspólne doświadczenia w diadzie matka – dziecko bardzo wcześnie zaczynają determinować realność podmiotu, przede wszystkim tę fizyczną. W tym przypadku zjawiska cielesne mogą być mediowane zarówno za pomocą werbalnych, jak i niewerbalnych środków komunikacji. Jak widać, w ramach kierunku zorientowanego na ciało proces terapeutyczny ma na celu przełamanie nabytych standardów behawioralnych i kulturowych oraz stereotypów. przez osobę dotyczącą przestrzeni cielesnej, tj. nabyty w dzieciństwie [10; 16]. W związku z tym staje się oczywiste, że harmonijna przestrzeń cielesna człowieka musi kształtować się na wszystkich etapach dzieciństwa. Oczywiście obraz naszej analizy teoretycznej będzie niepełny, jeśli pominiemy prace o charakterze ogólnym teoretycznym poświęcone kształtowaniu poziomów. świadomości i aktywności podmiotu rozwijającej się w przestrzeni społecznej. Szczególne miejsce zajmuje tu teoria J. Lacana. Należy zauważyć, że autor stara się unikać dychotomii w rozważaniach na temat istoty człowieka i identyfikuje trzy rzeczywistości: przyrodę, społeczeństwo i kulturę. Jednocześnie kultura zajmuje pozycję priorytetową, choć J. Lacan sprowadza ją wyłącznie do języka. Język wyznacza pewien kontekst, który ujawnia, że ​​sama osoba przemawia poprzez literę bytu. Drugi najważniejszy punkt dotyczy kształtowania się fizyczności podmiotu, jego Jaźń jest „stadium lustrzanym”. „...Integralna forma ciała, ten miraż, w którym podmiot antycypuje dojrzewanie swoich możliwości, jest mu dana jedynie jako Gestalta, czyli z zewnątrz” [5]. Rzeczywiście, dziecko zaczyna „składać” swoje Ja tylko poprzezfragmenty jego ciała uprzedmiotowione przez matkę. Warto zaznaczyć, że obraz całego ciała, uchwycony w lustrze i w ciele słowa (w znaczeniu kursywa moja), staje się apoteozą nabywania przez dziecko własnej cielesności i podmiotowości. A jednocześnie początek niekończącego się ruchu w kierunku odnalezienia prawdziwego siebie: „Identyfikuję się w języku, ale tylko po to, aby zatracić się w nim jako przedmiocie” [6]. Zatem odnajdując wewnętrzne i zewnętrzne granice swojego ciała, podmiot coraz wyraźniej różnicuje granicę Ja-Świat. Jednocześnie można powiedzieć, że na poziomie symbolicznym rolę lustra pełni matka. Już bowiem „w fazie niemowlęcej” matka zapewnia dziecku ustanowienie „powiązań organizmu z jego rzeczywistością” [5], jego funkcjonowanie jako podmiotu. Zauważmy, że powyższe idee są spójne z szeregiem zapisów koncepcji kulturowo-historycznej, koncepcji Obrazu Świata w psychologii domowej, w tym zakresie procesu kształtowania się mechanizmów psychologicznej regulacji funkcji organizmu, działania i zjawiska stają się bardziej zrozumiałe, gdy analizujemy prace V. P. Zinchenko, A. A Leontyeva, A.N. Leontyeva, V.V. Petukhova S.D. Smirnova A.P. Stetsenko i innych [8;9;12;17]. W szczególności koncepcja Obrazu Świata, wprowadzona przez A. N. Leontyeva, odegrała znaczącą rolę w zrozumieniu refleksji mentalnej w ogóle, a także w kształtowaniu sfer poznawczych i osobistych człowieka, mechanizmów realizujących proces percepcyjny . System znaczeń i znaczeń osobowych, jako składniki obrazu świata, wyraźnie zapisywał cechę charakterystyczną ludzkiej egzystencji. Mianowicie podmiot buduje swoją relację z rzeczywistością nie bezpośrednio, na bazie naturalnej, lecz pośrednio, w oparciu o schematy i fantomy [19]. Zatem fundamentalne staje się to, jakie schematy, mapy poznawcze i percepcje zostaną „ułożone” w świadomości człowieka. Jak wiadomo, układają się one właśnie w dzieciństwie. I tak A.P. Stetsenko wskazuje, że „początkowe wyposażenie świata w znaczenia i zmysły organizuje wrażenia zmysłowe, zapewnia dziecku zrozumienie praw fizycznych otaczającej rzeczywistości, na przykład dzięki postępującemu różnicowaniu modalności zmysłowych” [17, 34-35]. Sposób opisywania świata determinuje także sposób działania w tym świecie, a co za tym idzie, autokreatywność kształtującej się osobowości. W tym przypadku autorka przypisuje ważną rolę relacji między dzieckiem a osobą dorosłą. Niezbędną podstawową podstawą interakcji ze światem jest „system środków sensorycznych służących analizie otoczenia i porządkowaniu własnego doświadczenia”, który dziecko nabywa w okresie poporodowym, w procesie komunikowania się z matką [5, 109]. jest również rozwijany przez SD Smirnova. Zdaniem autorki dziecko początkowo egzystuje wyłącznie w układzie „dziecko-matka”. „Jednocześnie matczyny obraz świata... stopniowo (ale tylko częściowo) przekształca się w dziecięcy obraz świata na podstawie komunikacji i wspólnego działania” [18, 30]. Do podobnego wniosku dochodzą inni psychologowie, zauważając, że w diadzie „matka – dziecko” doznania i działania cielesne „... wydają się początkowo wpisane w psychologiczny system „obrazu świata” [14, 121]. W procesie komunikacji matka wypełnia doznania i ruchy ciała dziecka znaczeniem; wyraża swój stosunek do niego. Tym samym poprzez faktycznie funkcjonujący organizm ujawnia się i zaczyna istnieć w jego świadomości potencjalna fizyczność dziecka: „...organizm i świat spotykają się <...> w znaku” [9]. Zdaniem G. A. Glotovej semioza realnego życia ludzkiego dziecka intensywnie przekształca się w semiozę o poziomie analityczno-refleksyjnym [2]. Innymi słowy, znaczenia konotacyjne matki budowane są na tkance sensorycznej i biodynamicznej dziecka, w wyniku czego zjawiska, ruchy i funkcje cielesne ulegają kategoryzacji. V. Naryszkin uważa, że ​​proces rozwoju systemu obrazu świata jest ściśle związany z rozwojem organizmu, kształtowaniem się fizyczności. „We wczesnym dzieciństwie najważniejsze w funkcjonowaniu amodalnych bloków obrazu świata jest oczywiście zapewnienie opanowania kinematyki przestrzennej jako własnego ciała (np.amodalny blok obrazu Ja) i otaczający świat obiektywny (dla amodalnego bloku obrazu świata zewnętrznego)” [12, 89]. Innymi słowy, egzystencjalna warstwa świadomości (w tym tkanka zmysłowa i biodynamiczna tkanka ruchu i działania) stanowi „bulion pierwotny”, podstawę, z której w naturalny sposób powstają znaczenia i znaczenia (warstwa refleksyjna); system obrazu świata podmiotu jest finalizowany i przebudowywany. Zauważmy, że dzięki warstwie egzystencjalnej możemy zaobserwować płynność, integralność, stronniczość poziomu mentalnego ludzkiej świadomości, że „świadomość to nie tylko wiedza, ale także postawa” [5, 151]. bardzo możliwość systematycznego badania rozwoju fizyczności w ontogenezie zarysowanej w pracach A. Sh. Tkhostova, V. V. Nikolaevy, G. A. Ariny [14;16;19]. W szczególności V.V. Nikolaeva i A.G. Arina słusznie zauważają: „Kulturalno-historyczna koncepcja rozwoju umysłowego otwiera możliwość jakościowej zmiany w ogólnej idei rozwoju ciała człowieka (normalnego i nienormalnego), pozwala nam to rozważyć jako proces związany z ogólnym rozwojem umysłowym…nieograniczony jedynie wzrostem organizmu…”[14, 122]. Sformułowane przez autorów zasady metodologiczne psychologii fizyczności pozwalają zidentyfikować psychologiczne mechanizmy powstawania zjawisk psychosomatycznych, a także ustrukturyzować możliwości ich dysontogenezy. Wśród zjawisk psychosomatycznych opisano 3 grupy: poznawcze (obraz ciała, obraz bólu (który jest w normalnym przypadku niezbędny!), dobrostan), behawioralne (działania i umiejętności cielesne), emocjonalne (doświadczenia spowodowane funkcjonowaniem fizyczności, stosunek do To). Ważne jest, aby zanim zetkniemy się z samym zaburzeniem psychosomatycznym, dziecko miało możliwość odnotowania szeregu wariantów odchyleń, a mianowicie opóźnienia w socjalizacji funkcji organizmu, regresu w rozwoju psychosomatycznym i zniekształcenia rozwoju psychosomatycznego. W szczególności badania prowadzone już w tym kierunku znacznie poszerzyły zrozumienie wariantu zniekształcenia i roli społecznej sytuacji rozwoju w kształtowaniu się wyobrażeń o ciele u dzieci (A. G. Arina, O. G. Motovilin, M. A. Latysheva). Tym samym na przykładzie charakterystyki subiektywnego słownictwa intraceptywnego dzieci w wieku przedpokwitaniowym i dorastającym, wychowywanych w różnych warunkach, wyraźnie ukazano różnice w poziomie rozwoju ich doświadczeń cielesnych [11]. Jednakże lista samych zjawisk psychosomatycznych, szczegółowe zrozumienie mechanizmów psychologicznych decydujących o dynamice kształtowania się fizyczności na wczesnych etapach życia oraz roli, jaką odgrywają w tym procesie różne instytucje społeczne, media czy rówieśnicy, pozostają otwarte pojawiają się także przy wyborze metod diagnozowania zjawisk cielesnych u dzieci. Wiadomo, że przed okresem dojrzewania dzieci słabo rozróżniają zjawiska fizyczne i psychiczne, łącząc je z sytuacją naładowaną emocjonalnie. Zauważmy, że czynniki o charakterze emocjonalnym pozostają ważnym ogniwem w regulacji doświadczeń cielesnych i dobrostanu fizycznego także przez cały okres dojrzewania [7;15]. Oznacza to, że większość dzieci ma trudności z opisem zjawisk psychosomatycznych. Jednocześnie najczęściej stosuje się różne modyfikacje metody klasyfikacji do badania doświadczeń cielesnych u dorosłych i młodzieży (na przykład technika „Klasyfikacja wrażeń” (A. Sh. Tkhostov, O. V. Efremova), metoda badania funkcjonalnego objawy psychosomatyczne (G. A. Arina, I. A. Vinogradova), metodologia „Klasyfikacja deskryptorów doznań somatycznych” (G. A. Arina), która zakłada utworzenie systemu znaczeń do opisu zjawisk psychosomatycznych, jak pokazuje analiza istniejących podejść, tak jest obecnie Bardziej adekwatny do opisu struktury doświadczenia cielesnego dziecka jest aparat metodologiczny psychologii semantyki subiektywnej, która wykorzystuje najmniejszą liczbę zapośredniczeń znakowych i najbardziej elastyczne systemy znakowe [7].